W Z³otym Stoku od XIII wieku mieszkañcy wydobywali z³oto. Jego zasoby by³y w pewnym momencie tak du¿e, ¿e miasteczko odpowiada³o za blisko 1/10 europejskiej produkcji z³ota. Po trzech wiekach eksploatacji zasoby zaczê³y siê wyczerpywaæ. Wtedy Hans Scharffenberg, na pocz±tku XVIII wieku postanowi³ na tych terenach pozyskiwaæ arsen, s³u¿±cy do produkcji arszeniku. Do dzisiaj arsen ma bardzo szerokie zastosowanie: leki, dodatek do stopów i farb, preparat do barwienia szk³a, niezawodny ¶rodek na szczury, a wspó³cze¶nie produkcja pó³przewodników. Kopalnie tego metaloidu dzia³a³y tam do 1961 roku.
Niestety siedemsetletnia dzia³alno¶æ wydobywcza pozostawi³a po sobie du¿e spustoszenie w krajobrazie. Prawdziwe zagro¿enie czai³o siê w Z³otym Potoku, który spod ska³ wyp³ukiwa³ truj±cy arsen. Mieszkañcy miasteczka mieli przeczucie, ¿e woda, której u¿ywaj±, nie jest najlepszej jako¶ci. ¦wiadczy o tym nazwa rzeki, która poni¿ej miasteczka nazywana jest Truj±c±. W¶ród ludno¶ci kr±¿y³y te¿ plotki, jakoby wygnani za Odrê Niemcy wracali do miasta po beczki zatrutej wody, od której mieli byæ fizycznie uzale¿nieni…
Tematem zainteresowali siê naukowcy z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wroc³awskiego. – Zaintrygowani tematem postanowili¶my przyjrzeæ siê tematowi bli¿ej, szczególnie, ¿e rzeka Truj±ca koñczy swój bieg w Nysie K³odzkiej, bêd±cej jednym z g³ównych dop³ywów Odry. Ju¿ na samym pocz±tku zaskoczeniem dla nas by³a stosunkowo niewielka ilo¶æ badañ dotycz±cych zanieczyszczenia w dolnej czê¶ci rzeki Truj±cej, a w szczególno¶ci w miejscu jej uj¶cia. Postanowili¶my sprawdziæ, jaka ilo¶æ arsenu jest transportowana do Nysy K³odzkiej, oraz jakie procesy kontroluj± niepokoj±ce stê¿enie arsenu w strumieniach – mówi dr Bartosz Korabiewski, adiunkt w Zak³adzie Geografii Fizycznej UW i wyja¶nia, ¿e na ca³ym ¶wiecie zanieczyszczenie ¶rodowiska tym pierwiastkiem dotyka a¿ 70 krajów i 140 milionów ludzi – s± to silnie kancerogenne zwi±zki powoduj±ce m.in. choroby skóry i uk³adu pokarmowego.
W badaniach wziê³y udzia³ dwie grupy studentów specjalno¶ci geoekologia na kierunku geografia. – Rozpoczêli¶my badania terenowe na ca³ej d³ugo¶ci Z³otego Potoku i rzeki Truj±cej. Trwa³y dwa lata i uwzglêdnia³y pobór kilkudziesiêciu próbek gleby i wody. Nieod³±cznym elementem æwiczeñ by³y tak¿e rozmowy z mieszkañcami Z³otego Stoku, które pomog³y uzyskaæ informacje na temat miasta, jego górniczej przesz³o¶ci oraz obecnej sytuacji – wyja¶nia £ukasz Stachnik, adiunkt z Zak³adu Geografii Fizycznej UWr.
Po badaniach terenowych przysz³a pora na szczegó³owe pomiary laboratoryjne, zmierzaj±ce do oznaczenia zawarto¶ci arsenu w próbkach wody i gleb. – W okolicy dawnej kopalni z³ota i arsenu, nasze wyniki wskazuj± na kilkudziesiêciokrotny spadek stê¿eñ arsenu i metali w wodach kopalnianych i ze Z³otego Potoku w porównaniu do lat 90-tych XX wieku. Na poprawienie jako¶ci wody wp³ynê³y prace renowacyjne polegaj±ce na oczyszczaniu starych chodników górniczych i udro¿nieniu sztolni w z³otostockiej kopalni. Z³a wiadomo¶æ, która dotyczy³a rzeki Truj±cej, przesz³a nasze naj¶mielsze oczekiwania. W miejscu jej uj¶cia do Zbiornika Paczkowskiego, znajduj±cego siê na Nysie K³odzkiej, stê¿enia arsenu przekroczy³y 100-krotnie normy rekomendowane przez ¦wiatow± Organizacjê Zdrowia dla wody pitnej! – mówi dr Stachnik i podkre¶la, ¿e ³adunek dobowy, czyli ca³kowita masa arsenu, która w ci±gu 24 godzin mo¿e dop³ywaæ do tego zbiornika, przekracza 8 kg. Tak du¿e stê¿enie arsenu jest prawdopodobnie zwi±zane g³ównie z przemywaniem starych ha³d i osadników po³o¿onych poni¿ej Z³otego Stoku.
Za podwy¿szone stê¿enie arsenu w pobli¿u uj¶cia rzeki Truj±cej do Nysy K³odzkiej odpowiedzialny jest proces uwalniania pierwiastka z powierzchni cz±steczek osadu do roztworu wodnego. Dlatego naukowcy zamierzaj± kontynuowaæ badania. – Rosn±ca frekwencja zdarzeñ ekstremalnych, zwi±zana ze zmianami klimatu, prowadziæ mo¿e wiêc do dalszego zanieczyszczania wielu sk³adowych ¶rodowiska, tak chêtnie wykorzystywanych przez cz³owieka. Na szczê¶cie zdrowie mieszkañców gminy Z³oty Stok nie pogarsza siê, ale zagro¿enia nie mo¿na lekcewa¿yæ – zauwa¿a dr Stachnik.
Wyniki dotychczasowych badañ uniwersyteckich naukowców zosta³y opublikowane w Scientific Reports. https://www.nature.com/articles/s41598-020-74403-3
Fot. 1. Niepozornie wygl±daj±ca rzeka Truj±ca poni¿ej Z³otego Stoku, charakteryzuje siê ponad 100-krotnym przekroczeniem dopuszczalnej dla wody pitnej zawarto¶ci arsenu .
Fot. 2. Wej¶cie do sztolni Gertruda znajduj±cej siê w kopalni w Z³otym Stoku. Zanieczyszczenie wód kopalnianych arsenem znacznie zmala³o w ci±gu ostatnich 30 lat.
Fot. 3. Pobieranie próbek gleb za pomoc± laski glebowej. Zawarto¶æ arsenu w glebie przekracza normy ponad 100-krotnie.
Fot. 4. Kartowanie hydrograficzne rzeki Truj±cej prowadzone przez studentów studiów magisterskich na specjalno¶ci geoekologia na kierunku Geografia w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego.
Fot. 5. Widok na zbiornik Topola znajduj±cy siê na Nysie K³odzkiej, do którego w ci±gu 24 godzin mo¿e dostawaæ siê nawet 8 kg arsenu.